O primer documento escrito en aragonés son as Glosas Emilianenses, d'o sieglo XI. En o sieglo XIII cal destacar Razón feita d'amor u o Vidal Mayor, que ye a primera compilación d'os Fueros d'Aragón.
D'o sieglo XIV ye imprescindible citar a Johan Ferrández de Heredia, humanista e traductor. Dende o suyo taller d'Aviñón tradució as principals obras d'autors clasicos como Plutarco y Tuzidides.
Dende o sieglo XVIII, a literatura en lengua aragonesa ye un fenomeno sociocultural ininterrompiu: pueden destacar-se a Ana Abarca de Bolea, Braulio Foz, Vicente Barróa, Cleto Torrodellas, Veremundo Méndez, entre d'atros.
En o zaguer cuarto d'o siglo XX se produce un cambio cualitativo e cuantitativo en a literatura aragonesa y se publican más libros en aragonés que en toz os sieglos anteriors, abandonando amás o costumbrismo.
A Anchel Conte, Francho Nagore y Eduardo Vicente de Vera, cal añader-bi Chusé Inazio Nabarro, Chusé Raúl Usón u Carlos Diest.
TREBALLOS D'OS ALUMNOS
CURSO 2023-24
Trobada d’Alquezra
Por Santi Moreno
Dimpués d'a interesantisma vesita a ra Colechiata de Santa María ra Mayor d'Abiego, a cargo de Chosé Lois Conte, faziemos una agradable gambadeta por o paisache semontanés ta plegar a ras pisadas fósiles d'abiego, amán da meya ta ra una d'a tardi.
Chazimiento paleontolochico icnitas d’Abiego, de 33 millons d’años d’antiguidá, en o chazimiento arqueolochico d’a Fondota.
A visita tenió tres partes diferens e complementarias, una d'esplicación estrictamén cheolochica : sustratos e capas d'a crosta terrestre, una segunda de restros d'animals preistoricos e la zaguera sobre a formazión pirenenca que se podeba veyer en l'horizonte ta lo norte.
A gambada estió ilustrada por a conoixenzia de dos profesors d'a Universidat de Barcelona, Pau Arbues (orichinario d’as Zinco Billas) e Sietsken (profesora neerlandesa) acobaltar a suya didautica sezilla pero sobrebuena, como ye un simple cuaderno de debuxo sobre o cual iba construyindo, a monico, o que nos iba esplicando fendo-nos más platero o que veyebamos.
Como conclusión dos ideyas que me rondan por a capeza:
1. lo diferén que ye una visita con belún que domina ra materia, l’amuestra d'a forma apasionata de qui le cuaca a suya espezialidat, dica fer-nos veyer o que os nuestros uellos no i veyen.
2. Que l'aragonés sirve ta fablar de cualsisquier disziplina cientifica o tema, no nomás de metaluenga (fablar d’a mesma fabla) e d’etnografia (charrar d’o mundo d’os lolos).
Dispués, tornar ta lo refuchio d’alquezra que la zaguera chenta mos aspera… bien la habebamos ganau con a gambadeta…
Dica o chinero de 2025…
Por Luis Gayan
A casa d’o medico estió una muito agradable sospresa. Ye emplazata en Alquezra e e por un regular no ye visitable, pero grazias a Marisa, que organizaba tot una mica, podiemos vesitar-la. Ixo estió posible porque os pais de Marisa treballoron ta ra familia propietaria d’ista casa.
No podemos clamar-la palazio, pero cuasi lo ye, una mena de casaluzio. Agora no ye abitata. No mos deixoron fer fotos, encara que o suyo propietario, Carlos Borraz, estió muito amable e mos fazió una charrada sopre a casa muito amena.
Se diz casa d’o medico porque os abanpasatos de l’autual propietario estioron medicos, anque no toz exerzioron en Alquezra.
A sensazión que se tien cuan se bi ye dentro, ye a d’estar en una casa conchelata en o tiempo fa sesanta u güentanta añatas. Ye una casa prou gran perque cuenta con cambras ta ra chen que treballaba ta ers, e mesmo tien una capiella consacrata por o Vaticano, o que obliga a tener una puerta de sortida a ra carrera. Allí, s’han casato os miembros d’ista familia, e como diziba iste señor, si te casas allí, o matrimonio ye ta cutio.
A parti més pincha ye a gran sala que ye plena de fotos biellas e de libros biellos. En iste espazio mos contoron una buena ripa de aneudotas, como ista d’o tío de Carlos Borraz que trigo dos añatas de más en aprebar a carrera de medico, per culpa d’un catedratico falanchista, que en 1939 bi eba uns cuantos, que li prenió entema per aber estato capitán de l’eserchito republicano.
A casa tien tres pozas e un ortal prou gran con unas ambiestas muito beroyas d’o lugar. Carlos chentó con toz nusatros e amostró gran cordialidat.
Astí pencho una foto parzial d’una frontera lateral d’a casa.
Por Alicia Castán Marcé
Dimpués de ra charrada por Alberto Lamora de ra mosica tradicional aragonesa, empizipia l’autuación d’o grupo Chundarata, un grupo de mosica folk creyato en Barcelona l’año 2000. Surte d’a escuela de mosica tradicional que chén d’o grupo Lahiez fació en o Centro Aragonés de Barcelona. Chén d’orichen aragonés d’a escuela que deseyaba fer un grupo pa portar a suya mosica por os lugars y as carreras d’Aragón y Catalunya.
Van fendo conciertos, bailes, rondas, pasacalles,... O suyo repertorio replega mosicas populars apañadas por o Grupo como en composicions propias. Bi han cantas instrumentals y en atras cantadas tanto siga en aragonés, castellán o catalán de ra Francha.
En a suya andatura cal acobaltar que ha participao Pepe Lera, miembro d’o grupo Val d’Echo y de l’Academia de l’Aragonés y tamién autor de ra chota “S’ha feito de nuey” que ye de ras mas populars de totz os tiempos.
Chundarata ha podiu replegar 20 mosicos que procedeban d’as tres provincias d’Aragon y tamién d’atras rechions como l’asturiana. En ixa epoca, año 2007, facioron o disco “Pienso a granel”. Agora que son solo cinco mosicos son fendo o suyo segundo disco que lo asperamos con muita ilusión.
En As Trobadas d’Alquezra, tota a suya mosica estió cantada de raso en aragonés menos a canta “Himno a la Libertad”de José Antonio Labordeta que ye cantada en castellán y remató con ella a suya autuación.
Y con as cantas de Chundarata, a chén asistén danzó, cantó y s’achuntó charrando en aragonés, fendo a suya difusión.
Por Alicia Castán Marcé
Chusé Loís Conte nos amostra a ilesia d’o suyo lugar, Abiego. Ye a Colechiata de Santa Maria ra Maior.
Empizipiamos a suya vesita puyando t’o coro de la ilesia. D’allí podébanos veyer a nave central que se carauteriza dende o sieglo XVI por tener a forma de cruz latina con a proporción perfeuta y asinas ye a unica ilesia con ixa carauteristica en tot o Somontano.
Pertenexe t’o gotico rural tardio aragonés. Ista ilesia narra perfeutamén a istoria d’Abiego. Primeramén estió una Mezquita y castiello arabe, dimpués una fortaleza cristiana en a Reconquiesta que teneba a torre-campanario pa esfender o lugar.
A suya portalada y loncha son de traza plateresca y a ilesia completamén restaurada tiene una vuelta de cruceria estrelata.
Entrando en a ilesia, en o canto d’o coro y a man cucha, bi ha un palo largo d’unos 9 metros que con una bandera se feba servir en a procesión y yera portada por un ombre que l’ondeaba y a chén d’arredol d’él, la susteneba con cuerdas.
O azeso a ra torre-campanario, ye den d’o coro pero parixe que abeba un atro den d’o canto de ra torre que ye mas lochico. Asinas nos lo amostra Chusé Loís den d’abaixo de la nave.
Tamién ye mui interesán o retablo de ra ilesia que representa ta San Miguel y en os suyos costaus bi han San Fabian y San Sebastian que son os patrons d’Abiego. Y en a parte alta d’o retablo en o fondo bi han uns mons que son os de ra Sierra de Guara.
A ra exida de ra ilesia, Chusé Loís nos amostra en a paret de ra Colechiata, una piedra que en la mesma, bi han dos marcas d’os suyos pareteros, cuan normalmén bi ha una sola marca. Ye muito refitolero.
En a rematanza de ra vesita d’Abiego, veyemos escudos eraldicos de cases señoriales d’o lugar.
Por Luis Gayan
Katerina Buil ye una fotera naxita en Balbastro en 1987. Ha obtenito diversos premios de fotografía, como ro Accessit Felix Azara. Se dedica profesionalmén a ra fotografía a partir d’una botiga que os suyos pais ubrieron en Balbastro.
Manifiesta que li cuaca fotografiar a ra chen, pero con tantas fotos que femos con o telefono, agora ra naturaleza li clama muito ro ficazio.
Encara que no ye aragonesafablán, ye muito implicata en esfensar a nuestra luenga. Os suyos treballos son presentatos en aragonés en muitas ocasions perque lo sintió charrar a os suyos lolos e por ixo lo esfende con rasmia. Mos bi acompañó en cuasi totas as vesitas que faziemos.
En a trobada de charradors de 2024 d’Alquezra teniemos a oportunidat de veyer bellas fotos d’a fotera, de feito estió a primera autividat d’a trobada. As fotos son espuestas en a escuela refuchio d’Alquezra que ye an se fazió a charrada. Bi’n ha bels trenta. Son fotos més de detalles que no pas de grans paisaches. En a presentazión abiemos de presentar-nos e dizir bella cosa de nusatros
En quererba acoltonar dos. A foto d’a intelichenzia animal, d’una crapa que pareix leyer un libro ta concarar-lo con a intelichenzia artifizial e que ye estata premiata, e dimpués, una foto d’una lola e a suya nieta baixo un arbol que tien un punto de irreyalidat muito gran. Podérbanos dizir que ye fotografía creyativa.
En definitiva, creigo que ye una artista aragonesa que cal siguir e reafirmar.
Astí pencho bels fotos:
Por Chorche
Chabier Lozano.
O sabado va ser a presentación d'o suyo libro de fotografía "Soberbio Sobrarbe". Estió tot un esito e van venir muita chent. Calió pillar mes cadieras e puyar-las totas ta ra saleta.
As suyas fotografías son prou bellas. Dezaga de cadaguna bi ha muita pechugada e paciencia d'aguardar l'inte buscau per el. Amás se nota que l'agrada muito a naturaleza e amostra respeto, procurant deixar o menimo rastro.
Antimás tiene buen humor, fendo una chanza remerant a Paco Umbral con ista presentación d'o libro.
Rafel Vidaller.
O diya siguient, o dominche, quedemos as nueu e meya n'a escuela n'o costau d'a carretera. Ye un guarda forestal prou conoixiu e con muita esperiencia.
Faciemos una gambadeta curta ta Treviño per o camín d'as fuens. Mos esplicó una miaja de belunas vechetacions e ras suyos estratechias de supervivencia con o paso d'o tiempo, asinas como an se pueden trobar autualment.
Bel eixemplo puestar con l'arboza que amenista umedat e se puede trobar n'a cara norte d'a sierra d'Alcubierre. Tamién mos va parlar en cheneral de belunas coercinías (chenero Quercus) como puestar as carrascas (Quercus ilex, subespecie ilex si ye a fuella chicorrona e se troba a man d'a costa o ra subespecie ballota/rotundifolia si ye cara l'interior e ra suya fuella mes recia. Asinas como as estratechias, d'atros quercus como as fuellas marcescens.
A carrasca tiene pels chicorrona n'o envés per atenuar o tres bite d'a umidat. O caxico (Quercus x cerrioides) amenista mes umidat e altaria pa poder trobar-lo. Ye un ibrido entre Quercus parellanos: petraea, faginea, robur, pyrenaica, humilis... Pero no ye pas con una coscolla (coccifera).
Treviño.
A virchen de Treviño ye una ilesia tardoromanica d'orichen con o portico gotico. O suyo crismón ye propio e carauteristico de istos lugars dende astí dica Navarra, pues yeran os tiempos que os nuestros reis yeran tamién de Pamplona amás d'Aragón.
Treviño estió un monesterio que guaire tiene referencias documentatas. Bi habió un lugar n'o suyo costau amás d'un fosal ligau a iste puesto. Dientro hi hai penturas franco-goticas, cosa muito singular e escecional, puesto que precisament no ye o mes común.
Antimás bi estió parti d'a suya infancia Chuana Coscujuela, ra cual va relatar-lo n'o suyo libro A Lueca. Reyalment ye platero que ye un lugar unico e singular. A ilesia no tiene torre, so que o campanar ye entalto d'o costau d'a ra suya dentrata chicorrona.
Me cuaca muito ista ilesia, como tantos y tantos puestos que tenemos a l'Aragón. Tristement s'en han perdiu o son tresbstindo-se muitos. A nuesa riqueza monumental ye incalculable e no trobo que sigamos toz consciens d'ixo.
Por Fernando Abadía
Cuando Anchel Conte remató la suya lizenziatura d’Istoria, o suyo primer destino como profesor fue en l’Ainsa, en o Colechio Libre Adotau inaugurau en 1965, un año antis.
D’ista traza, y antis de cumplir 24 años, se presentó en iste colechio de l’Ainsa en setiembre de 1966 un nuevo profesor que transformaría de raso los metodos d’enseñanza imperantes en aqueros tiempos d’educación nazional-catolica.
Os suyos escolanos, mesaches tanto de l’Ainsa como de lugars prosimos que acudiban ta estudiar á l’Ainsa educazión secundaria en o Istituto, por ser l’unico existén en o Sobrarbe, yeran uns mozez que charraban en aragonés como luenga abitual de comunicazión familiar y que, en a escuela, se trobaban en a nezesidat de fablar en ixa atra lengua, que yera la unica ofizial y reconoixida por o Rechimen, o castellano.
Anchel Conte, ya en os suyos primers diyas en o instituto, oservó que os suyos alumnos charraban entre sí en aragonés, pero que en o Colechio albandonaban ixa fabla y pasaban a espresar-se en castellano. Ello li punchó como profesor a endintrar-se en o conoximiento d’ixa fabla abitual de os suyos alumnos, y a alentar-lis tanto a l’uso como ta o conoximiento gramatical completo de la mesma.
En as suyas clases d’Istoria, Cheografía, Literatura y Francés, aplicó un nuevo metodo d’estudio basato en as teunicas d’a “Institución Libre de Enseñanza”, sistema prou reconoxido y aplicau en os tiempos d’a Segunda República Española. Iste metodo se basaba en un contauto natural y rial con as materias que s’impartiban en os libros.
Asinas, , un diya se podeba presentar en clase con un libro d’Arte, amostrando ta os suyos alumnos obras d’arte de las que s’esplicaban en os libros d’Istoria, o podeba portar-los d’escursión á bel puesto, pro a fes no guaire lexano de l’Ainsa, con o fin de que veyeran aquel río o aquella montaña cual nombre calió aprender en a clase de Cheografía, o aquel castiello medieval del cual eban leyiu bella cosa en o libro d’Istoria.
Asinasmesmo, podeba portar-ie una revista o un periodico en francés pa que leyeran ixe francés d’uso cutiano que, pro a fes, no aparixeba en o suyo libro de testo de “Mon premier livre de français”. Pa afinar l’oíu, discos de cantaires franceses famosos d’os años 60, pa millorar o conoximiento auditivo d’a luenga francesa.
¿Y que dezir d’a Literatura?. Ye en ista materia en a que de més implaz se debeba trobar como mayestro, aproveitando pa ficar-los en ixa lengua que yera chenuinamén suya, l’Aragonés, y engrandar tanto o suyo vocabulario como os conoximientos gramaticals, y amplando o conoximiento d’escritors y poetas que ya eban deixau obras d’indudable valor literario y que yeran esconoxius por os suyos escolanos.
Ixe nuevo metodo pedagochico sinificó un soplo d’aire fresco pa ixos mesaches que dica agora yeran abituaus a ser castigaus cuan charraban en aragonés. Agora, con o nuevo mayestro, se lis permeteba charrar en a suya lengua y antimás teneban unas clases prauticas muito més menazas.
Per tot ixo, creigo que podriamos considerar a Anchel Conte como un autentico mayestro republicano, encara que bajo o chubo d’una ditadura faixista, lo que, sin duda, fue más valiente y meritorio ta par d’Anchel Conte.
Si de par d’a Segunda República Española se deziba, y con razón, que os mayestros yeran a Luz de la República, sin duda, podemos considerar á Anchel Conte, en o tiempo que pudo exerzer como enseñante en l’Ainsa, como a Luz del Sobrarbe.
Uei, os suyos escolanos, guardan una grata memoria d’aquel mayestro, cuasi amigo d’o Colechio Libre Adotau de l’Ainsa.
Fernando Abadía – Febrero 2024
Por Núria Auset
Fotografía de Julio Soler Santalo. Plaza Mayor de Campo en chunio de 1912.
Una luenga ye un traza de comprener o mundo, y a o mesmo tiempo en ella se i troba tot un mundo que vas descubrindo cuan l’aprendes. No nomás ye una ferramienta ta comunicar-se, vueita de conteniu; sino que en ella se levan toz os recrosiros, as esperenzias vividas y as personas con as que las has compartiu. Unas esperenzias d’ista luenga, a partir y por ella.
Tamién, en ella se i troba inerén tot un contesto, una cultura, unas maneras de fer y charrar, de posizionar-se respeuto a lo mundo y os elemens que nos arredolan. Tot un conchunto d’aspeutos que rebailan as luengas, que implen de riqueza o mundo por a suya presenzia y diversidat. Nos disperta nuevas perspectivas dende as que nombrar y observar as cosas que nos rodian. O suyo aprendizache aporta un enriquimiento en diferens aspeutos d’a vida cutiana, ya siga en o ambito personal, cultural, sozial, en relazión y contauto con as personas, etz. Y t’ubre nuevas puertas a tot un mundo que agora puez leyer, ascuitar y entender.
Saper d’una luenga tamién va acompañau de saperes que rezibes a partir d’ellas. A luenga ye o meyo por o que se transmiten conoiximientos, relatos, istorias, recrosiros, vivenzias, lechendas, etz. Siga de forma escrita, u oral, un aprendizache rezibiu direutamén d’a chen a partir d’a ascuita. Dende nina siempre eba ascuitau con gran aprezio as vivenzias y istorias que esplicaba o mío uelo, y os conoiximientos que me contina transmitindo. Unos relatos carauterizatos por a forma de charrar d’o terriotrio en concreto, d’a Ribagorza Aragonesa, encluyindo-ie diversas parolas aragonesas; esprisions y frases feitas que nomás en podeba replecar o suyo sinificau si conoixeba y entendeba ixas parolas que nomás ascuitava allí.
A luenga forma parti y de vez ye o canal de transmisión d’a memoria lingüistica y tota la cosmovisión que ista suposa. Una luenga ye un patrimonio, un conoiximiento individual de cadagún d’os achens que forman parti d’un conchunto; y entre ellos comparten y componen una memoria coleutiva que nomás persiste en o tiempo si istas raden a lo territorio, en a rechión, u mantienen una prosimidat con os atros miembros que tienen ista mesma memoria coleutiva. Si istas se dispersan u van fenezendo, ista memoria desaparex y dixa d’esistir. A despoblazión ye un fenomeno prou estendillau por zonas interiors, lugars chicoz… a causa de diversos fautors, ya siga por motivos economicos, por os que las personas se conzentran en nuclios urbanos más industrializatos. U tamién, de par d’o Franquismo se apreboron y promovioron grandizas construzions d’entibos u pantanos, y zentrals hidroeleutricas que no respetaban a lo territorio ni a la chen que i viviba. Muitas d’istas personas abioron d’albandonar as suyas casas, dixando asinas un total d’unos 300 lugars albandonaus en Aragón alto u baixo. Ista despoblazión y espulsión d’a chen d’o territoro tamién causa ista crebadura con o conchunto grupal que farchan istas memorias coleutivas, y que mantienen a luenga viva.
Diversos miembros d’a mía familia, vezinos y amigos, dende nina siempre m’han transmitiu un sentimiento de tristura por a pierda d’a luenga aragonesa, y a lo mesmo tiempo, una voluntat de luitar por revertir ista situazión. Con tot y con ixo, tamién bi ha abiu un tallo chenerazional, una pierda lingüistica gradual, de chenerazión en chenerazión. Talmén bi ha una zierta impotenzia por o feito de no saper como autuar en contra d’ista minorizazión y olbido, tota una compleixidat d’engranaches d’o sistema, instituzions, represions y trabons; una situazión compleixa que va más allá d’a capazidat d’azión y reazión a libel individual.
Atamás de que bi ha muita chen choven que tamién en charra, u que ye aprendendo-lo, ye mayoritariamén a chen gran que charra Aragonés, sobretot de forma nativa. Bi ha un tallo chenerazional por o que istos conoiximientos y ista luenga no se transmiten en o ambito familiar u academico, por imposizions d’o castellano y por tot un sistema y un engranache d’entrebancos y represión. A luenga aragonesa no ye reconoixita como tal, ya que no ye ofizial y, por tanto, no ye emparata por as instituzions y no se n’amostra de forma obligatoria en as escuelas publicas.
Y debán d’isto, yo, como muita altra chen, he sofriu iste tall chenerazional, no tenindo asinas l’oportunidat d’aprender dende nina ista luenga tan bonica que fa parti d’a familia y acompaña memorias d’a infanzia; tamién atras vidas y as suyas istorias que han ito pasando a lo largo d’os años.
Pero nomás caleba un chicot esfuerzo, con o simple feito de charrar a os nietos y a os fillos en ista luenga, naturalizando-la y transmitindo-la; nomás por o feito d’amostrar-la a una persona, ya se consigue muito. Porque una luenga, ye muito más que una ferramienta de comunicazión; en ella van enradigaus tot un contesto, una istoria y una cultura d’un pueblo, d’una chen.
Ista voluntat d’aprender a luenga, y la inquietut por escubrir d’an viene, cuala ye a suya istoria y por qué se troba en ista situazión, m’ha perseguiu dende chiqueta. Dende ista uellada infantil y inozén, trobaba faszinán y machico ascuitar charrar una luenga minoritaria que nomás l’ascuitaba a lo mío uelo, á bels miembros d’a familia y vezinos d’o lugar, a la Ribagorza Aragonesa. De nina, cuando le pidiba que m’ensiñase y me charrase en a suya luenga, me deziba que ya no s’alcordaba muito, que n’eba deixato de charrar a lo largo d’os años.
Zagueramén, he estau asistindo á clases d’aragonés a lo Zentro Aragonés de Barzelona. Y un día, me veyé con prou capazidat ta ir mantenendo una conversa fluida, y prenzipié a charrar en aragonés con o mío uelo, ya tenindo en mente que él n’eba deixato de charrar muito. Pero cuando le prenzipié a charrar, como de forma involuntaria y inconsziente, desbloquió istas alcordanzas d’a suya luenga, y encomenzió a charrar aragonés con yo, sin fer-se cuenta. Estió una esperenzia muito bonica, como si ista charrada se l’ese levau ta la nineza, recrosidando como a suya mai li charraba en Aragonés Ribagorzano, y esplicando-me esperenzias que cuando yera choven. Charrava en ista luenga d’ell mesmo y as suyas memorias, ya que una luenga y una memoria individual ye a conszienzia d’uno mesmo, d’a identidat. Ista esperenzia estió muito emotiva y enriquidora, y dimpués d’isto, con o mío uelo charraré más en aragonés.
Yo como á individuo tamién he aprendiu aragonés y, en zierta traza, tamién m’he introduziu en ista memoria coleutiva. Las chenerazions más chovens, que no emos viviu a represión lingüistica más intensa d’as chenerazions que nos prezeden, como agora durante a epoca franquista, no sofrimos os prechuizios y imposiziones más fuertes. En o contesto an que nos trobamos, no tenimos motivos por amagar ista luenga, por no emplegar-la en o espazio publico y encasillar-la en o ambito familiar, u per tenir vergüeña por charrar-la. Nos toca reivindicar y desichir que a luenga pueda ocupar un espazio formal, que s’ofizialize y que se revierta a situazión de diglosia. Continar a luita que seguiban os nuestros familiars y antipasaus, y dar ista oportunidat y fazilitar l’aprendizache d’a luenga a las chenerazions futuras.
Mayo de 2022